Di sản đang bị hiện đại hóa

Các nhà nghiên cứu, quản lý văn hóa đã ngồi lại với nhau để bàn về sự cần thiết của việc cân bằng giữa bảo tồn di sản và quá trình hiện đại hóa ở Việt Nam.

Nhiều nhà nghiên cứu, nhà chuyên môn bày tỏ lo ngại về xu hướng sân khấu hóa, sáng tạo, hiện đại hóa di sản văn hóa truyền thống, nhất là với các di sản đã được UNESCO công nhận tại Hội thảo "Bảo tồn và phát huy di sản văn hóa trong quá trình hiện đại hóa", diễn ra ngày 6/3 ở Hà Nội. Đây là hoạt động nằm trong chuỗi sự kiện "Tuần lễ văn hóa và phát triển" do UNESCO (Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc) Văn phòng Hà Nội phối hợp Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch lần đầu tiên tổ chức tại Việt Nam. 

Hát xoan đang bị coi là giống chèo

Để có cái nhìn tổng hợp về vấn đề bảo tồn và phát huy di sản văn hóa trong quá trình hiện đại hóa, Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam đã tiến hành nghiên cứu với 4 trường hợp là: Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương (Phú Thọ), Hội Gióng (Hà Nội), Tháp Bà Poh Nagar (Khánh Hòa) và Văn hóa cồng chiêng của người Lạch (Lâm Đồng).

Ông Nguyễn Chí Bền, Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam, cho rằng: Quan điểm bảo tồn chọn lọc và "sáng tạo truyền thống", sân khấu hóa nhiều loại hình di sản văn hóa đã tạo ra những rào cản không mong đợi trong công tác bảo tồn. Việc thay đổi người chủ tế trong Ban khánh tiết bằng đại diện của chính quyền trong lễ dâng hương, bổ sung các hoạt động văn hóa văn nghệ trong các lễ hội đã làm thay đổi diện mạo, cấu trúc của lễ hội.

Điều này dẫn đến thay đổi bản chất của di sản văn hóa địa phương, từ thực hành cho đến nội dung, ý nghĩa. Sân khấu hóa, trả tiền cho người dân "diễn hội" phục vụ các sự kiện có mục đích khác đã tạo ra tâm lý làm thuê, thụ động, trái ngược với sự tự nguyện, vốn có trong thực hành lễ hội truyền thống...

Cùng mối lo ngại trên, PGS - TS Nguyễn Văn Huy, Ủy viên Hội đồng Di sản quốc gia, cho biết: “Xu hướng sáng tạo hay "chế tác", hay sân khấu hóa di sản văn hóa truyền thống hiện nay đã tác động trực tiếp, góp phần hủy hoại, làm sai lệch bản chất di sản, nhất là với di sản phi vật thể. Hiện nay cũng đang có những nhận thức sai lệch trong vấn đề bảo tồn, phát huy giá trị di sản trong một bộ phận nhà quản lý văn hóa. Ví dụ di sản hát xoan (Phú Thọ) vừa qua có sự cải biên, tạo thành một kiểu gọi là hát xoan mới pha lẫn với hát chèo ngay trong chương trình tôn vinh di sản này tại Phú Thọ; hàng ngàn người cùng hát Quan họ để lập kỷ lục trong Hội Lim (Bắc Ninh)...

Nghiên cứu cũng nêu ra ảnh hưởng của phát triển kinh tế du lịch đối với bảo tồn và phát huy di sản văn hóa. Cụ thể là phát triển du lịch góp phần tạo ra môi trường mới cho sự hồi sinh nhiều thực hành văn hóa truyền thống của người Lạch (cồng chiêng), người Chăm (biểu diễn ca múa nhạc, bán hàng thủ công mỹ nghệ ở tháp Bà), nhưng sự phát triển này lại làm thay đổi những giá trị văn hóa, xã hội, tâm linh của các di sản văn hóa phi vật thể...

Để công tác bảo tồn di sản văn hóa đạt được hiệu quả, đặc biệt trong quá trình hiện đại hóa, các nhà khoa học đã rút ra một số nguyên tắc trong bảo tồn di sản đó là: Quan điểm và phương pháp bảo tồn di sản văn hóa đảm bảo tính đa dạng và tính tổng thể của di sản; Quản lý di sản và chia sẻ lợi ích; Giáo dục đào tạo nhằm nâng cao nhận thức của cộng đồng về di sản.