Tết xưa: Tiếng chuông đêm giao thừa

Là con trai trưởng trong nhà, Tết nào cũng vậy, PGS Lê Trung Vũ (Viện Văn hóa Việt Nam) đều cùng gia đình từ nhà riêng trên phố Đội Cấn, qua gần 50 cây số để về quê ở làng Trung Lập, xã Tri Trung, huyện Phú Xuyên (Hà Nội) thắp hương tổ tiên và chúc Tết bà con trong họ.

Đôi dịp, ông gọi điện cho tôi, hẹn gặp để cùng trò chuyện. Chuyện cuộc đời. Chuyện nghề nghiệp. Chuyện những năm tháng ông chia xa Hà Nội để lên tít miệt Hà Giang công tác ngay sau loạn phỉ 1959 không lâu. Tính ông chân chất. Ít khi tham dự các cuộc họp, hội thảo; nếu có đến, ông cũng thường khiêm tốn yên lặng lắng nghe. Ngồi trò chuyện với ông cũng vậy, thường là tôi phải gợi chuyện để ông kể.

PGS Lê Trung Vũ là chuyên gia về lễ hội và ngày Tết. Song ông cứ ẩn mình trước cơ quan truyền thông. Cặm cụi để cho ra các đầu sách như: “Từ điển thuật ngữ Hội làng Việt Nam”; “Lễ hội cổ truyền” (chủ biên); “Hội làng Thăng Long - Hà Nội” (chủ biên); “60 lễ hội Việt Nam” (viết chung với Thạch Phương… Lần này, tôi khơi chuyện, muốn ông kể về chính những phong tục ngày Tết của gia đình và quê hương ông. Ông hào hứng nhận lời.

“Tết là dịp thiêng liêng duy nhất trong năm để con cháu về với quê cha đất tổ. Hội làng toàn dân cũng nô nức về đấy nhưng không có sợi dây ràng buộc âm thầm có tính bắt buộc như ngày Tết đâu cháu ạ. Tết bắt buộc phải về để kính viếng tổ tiên. Đấy là cơ hội mọi nhà, mọi dòng họ có dịp đoàn tụ với nhau, cùng giao lưu và chúc tụng nhau”, PGS Lê Trung Vũ chia sẻ.

Không khí hòa đồng ngày Tết làm cho người ta quên hết mọi nỗi bực dọc, phiền muộn trong cuộc sống hằng ngày, chỉ nói đến chuyện vui. Vì thế, “giận đến chết, Tết cũng thôi”.

Lệ xưa, Tết chỉ có ba ngày mồng 1, mồng 2, mồng 3. Mồng 1 đi lễ gia đình bên nội. Mồng 2 đi lễ gia đình bên ngoại. Mồng 3 đi lễ thầy. Theo quan niệm truyền thống, có hai người thầy là thầy thuốc - người tạo ra sinh mạng cuộc sống và thầy giáo - người tạo ra tri thức cho người học trò.

Còn nhỏ, ông Lê Trung Vũ được theo cha về quê. Những tục lệ xưa sau hơn 70 năm ông vẫn không thể nào quên. Nhà nào cũng dựng cây nêu trước sân. Cây nêu làm bằng thân tre, bên trên có treo chuông nhỏ hoặc khánh, khi cơn gió tới lại phát ra tiếng kêu leng keng vui tai. Một mặt cây nêu mang tính chất âm nhạc, nhưng theo ông, cây nêu với tư duy vũ trụ luận của người Việt xưa, còn là cây vũ trụ. “Cây nêu là sợi dây liên hệ với 3 thế giới, cõi âm, mặt đất và bầu trời, đồng thời thể hiện khát vọng con người muốn vươn lên tới tận trời”.

Mừng tuổi - nét đẹp ngày Tết

Thế rồi ban đêm, khi thời khắc giao thừa đến, tiếng chuông chùa Trung Lập vang lên. Trong đêm thinh vắng, tiếng chuông ngân vang và lan xa, báo hiệu một năm mới bước sang. Sau tiếng chuông chùa, bên bàn thờ gia tiên, cha ông làm tổ bái yết tổ đường. Rồi sau đó cha con cùng nhau xuất hành, đi chơi mở đầu năm mới.

“Người cẩn thận thì họ xem tuổi xuất hành theo thầy. Còn tôi, khi đó tuổi thiếu niên chạy ra đường chơi cùng các anh chị lớn hơn đi hái lộc”. Những cành cây mùa xuân tới mới ra lá tươi tắn được ngắt một cành về tượng trưng cho tài lộc năm mới.

“Còn bây giờ, hái lộc lại trở thành hủ tục. Nông thôn thời xưa, cây cối rậm rạp, người cũng thưa, hái một cành lộc là tượng trưng thì cũng không ảnh hưởng tới sự sinh trưởng của cây. Còn ngày nay, dân số bùng nổ, rừng bị phá, đô thị mọc lên, cây xanh co ro thu mình lại. Người ta không hái lộc, mà nhiều người chặt cành, thì còn gì là cây cối mùa xuân nữa?”, ông Vũ trầm tư nói với tôi suy nghĩ của mình.

Cho tôi xem những phong bao mừng tuổi năm mới vừa được một ngân hàng tặng, PGS Lê Trung Vũ nở nụ cười hồn hậu: “Tết đến với trẻ con thích nhất vẫn là được mừng tuổi”.

Tết xưa theo cha mẹ về quê, ông Vũ vẫn nhớ hai đấng thân sinh của mình thành kính với lời chúc của người dưới: Kính chúc ông bà bách niên giai lão! Kính chúc bố mẹ mạnh khỏe! Còn ông bà lại đón đứa cháu đích tôn tới xoa đầu: “Ông bà chúc con thêm một tuổi thêm một khôn”. Nói xong, ông lấy ra phong bao đỏ mừng tuổi cho Vũ mấy hào. Vũ sung sướng đưa hai tay ra nhận.

“Mồng một chơi nhà”, được nhận tiền mừng tuổi xong, “mồng hai chơi ngõ”, Vũ cùng đám trẻ con sàn sàn tuổi lại í ới rủ nhau ra ngõ tập trung chơi đánh đáo. Tiếng trẻ con vui đùa ồn ào ngõ xóm. Tiếng những đồng xu đánh đáo đập vào nhau leng keng kim loại càng làm cho đám trẻ phấn khích. Ngày mồng ba thì tiếng trống đình dóng dả vang lên, tụi trẻ lại í ới rủ nhau ra xem tế lễ thành hoàng.

Nhìn tập phong bao mừng tuổi màu vàng mới được nhận từ ngân hàng, PGS Lê Trung Vũ giảng giải rằng đây không phải phong bao mừng tuổi truyền thống.

“Chúng ta nên giữ phong bao màu đỏ truyền thống. Bởi vì màu đỏ là màu của máu, màu tượng trưng của sự sống, của mùa xuân vạn vật sinh sôi nảy nở”. Bởi vậy, các cụ xưa đúc kết lại: Xuân sinh, hạ trưởng, thu thu, đông tàng. Nghĩa là mùa xuân vạn vật sinh sôi, cây cối đâm chồi; mùa hạ muôn vật phát triển; mùa thu vạn vật ngừng phát triển và mùa đông đều dồn nén lại để mùa xuân đâm chồi.

“Mừng tuổi ngày xưa mang tính chất tượng trưng. Bây giờ khác hẳn. Các đại gia mừng tuổi tiền triệu, thậm chí với số tiền mừng tuổi không thể tính đếm được. Tính chất thực dụng và tính chất thị trường lan nhanh vào phong tục cổ. Vì thế, ngày nay, người chân thành với phong tục thì bao nhiêu cũng là quý, dù chỉ là một đồng bạc lẻ”, PGS Lê Trung Vũ nói.