Làng hàu bên dòng Nhật Lệ

Sông Nhật Lệ uốn mình chảy từ nguồn về đến địa phận Quán Hàu (Quảng Ninh, Quảng Bình) thì “làm mình làm mẩy” rẽ đôi tạo thành cồn Hàu. Điều đặc biệt ở cồn Hàu là nơi đây tập trung sinh sống của loài nhuyễn thể hàu. Hàu nhiều như trấu dưới đáy sông.

Hàu sống và sinh sản bám trên các dải đá vôi nằm tập trung giữa lòng sông. Vào mùa hàu (từ tháng 9 âm lịch đến ra Tết), ngư dân ở làng Phú Bình (bây giờ gọi là tiểu khu của thị trấn Quán Hàu) vào mùa... lặn sông.

Đánh cược với tính mạng

Trên con đò nhỏ chòng chành, chất đầy ngư cụ của anh Nguyễn Quốc Đạt (sinh năm 1976, thị trấn Quán Hàu, Quảng Ninh, Quảng Bình), tôi vừa chớm ngồi lên thanh ngang giữa đò thì anh đã nhắc: “Cẩn thận nghe ông. Chớ ông mà tủm một phát xuống sông là tôi không chịu trách nhiệm được đâu”. Nói rồi, anh Đạt thả cào xuống sông, chị vợ hạ tay ga cho máy chạy chậm lại. Dụng cụ làm cào cũng rất đơn giản. Kiếm cây tre dài chừng 4-5m, phần đầu gốc gắn vào một chiếc vợt sắt và khi thả xuống cào sát mặt đá để trốc hàu vào vợt.

Chừng 5-7 phút thì “cất” cào một lần, mỗi lần cũng được 1-2 ký. Chị vợ vừa giúp chống chạy thuyền, vừa chồm hỗm ngồi chọn những con hàu còn nhỏ thì ném trả xuống sông đợi cho nó lớn thêm chút nữa. Tranh thủ lúc ghìm tay cào, anh Đạt nói át cả tiếng máy: “Cũng mười mấy năm trong nghề mới sắm được đò máy nên đỡ ra đôi chút. Chứ trước đây thì phải lặn tay bo, ớn lắm. Mưa gió chi cũng lặn. Có khi chuột rút tay chân cứng ngắc, muốn trôi ra biển làm mồi cho cá rỉa rồi đó chớ... Mùa hàu trúng vào mùa đông nên muốn lặn sâu cạy hàu rất khó khăn, nguy hiểm, có khi phải đổi bằng tính mạng. Hai vợ chồng tui mò cả ngày cũng chỉ được 2 - 3kg”.

Cách thuyền anh Đạt không xa là thợ lặn Thành. Thành còn trẻ, chừng đôi mươi, nhưng cũng có thâm niên lặn hàu từ hồi còn mang quần thủng đít. Đồ nghề lặn hàu cũng đơn giản chỉ với túi đựng làm bằng lưới và cây dao cạy, nhà nào có điều kiện thì trang bị thêm kính và áo lặn. Mỗi thợ lặn có cái phao làm bằng xăm xe ô tô tải bơm hơi căng lên. Một sợi dây thừng buộc phao với lưng. Thành buông tay ùm xuống hút sâu dưới làn nước ngắt lạnh. Chừng hơn phút, đã thấy ngoi lên thở phì một phát như bắn súng rồi ném hai con hàu vô lòng phao. Trên phao cũng chừng được gần 5 ký hàu. “Em lặn từ sáng đến trưa là được chừng đó đó” - Thành cho biết.

Cũng là dân lặn hàu chuyên nghiệp gần 30 năm, anh Trần Văn Chiến biết rõ mối nguy hiểm luôn rình rập dưới lòng sông. “Càng xuống sâu, sức nước càng mạnh, đã ba lần tui bị dòng nước cuốn đi, nhưng may mắn thoát nạn. Cũng muốn bỏ cái nghề giỡn mặt hà bá này, nhưng nghĩ đến ba đứa nhỏ ở nhà thì bỏ sao được. Vợ chồng tôi bươn chải để con cái được học hành đàng hoàng. Thằng út nhà tôi cũng sắp đến tuổi đi học rồi”, anh Chiến giãi bày. Vừa ngoi lên sau gần năm giờ ngâm mình trong làn nước lạnh buốt, anh Thành kéo lê chiếc phao và đóng hàu lên bờ. Áo quần ướt sũng, nước da tái nhợt và co rúm lại vì lạnh.

Trên khoảng sông rộng chưa đầy 50 m2 có hơn 20 hộ gia đình với 5 con đò nhỏ tham gia “đội quân” cạy hàu. Hầu hết họ đều mắc phải các chứng bệnh như: đau mắt đỏ, cảm lạnh, bệnh ngoài da… nhưng gánh nặng “gạo tiền” không cho họ ngừng nghỉ. Vài năm trở lại đây, khi nghề mò hàu phát triển, đội quân cạy hàu ngày càng đông đảo. Trong đó phần lớn vẫn là phụ nữ và trẻ em. “Vào những năm nước sông lên cao, chảy xiết, có ngư dân lặn hàu bị nước cuốn ra biển...”, một thợ lặn hàu kể lại.

Đem hàu đổi chữ cho con

Ở làng Phú Bình này hàu đã hòa quyện trong đời sống người dân. Cho dù trời rét hay không thì người dân vẫn lặn hàu và cặm cụi bóc tách từng con hàu cho vào tô, chậu để kịp buổi chợ chiều. Làng Phú Bình còn nghèo nhưng không một đứa trẻ nào thất học, tất cả cũng nhờ hàu.

Chị Lê Thị Quyên (ở tiểu khu 3) đang mải miết ngồi tách hàu bên vệ đường, dưới tán cây trứng cá để phục vụ “tươi” ngay cho khách hàng. Vừa làm, chị vừa tâm sự: “Hàu có cạnh sắc nhọn, lại bám chặt vào đá nên để lấy được hàu đã khó, nhưng khi tách hàu cũng không kém vất vả. Phải dùng dao thép sắc tì mạnh vào miệng con hàu rồi khéo léo tách hai vỏ ra và cào nhẹ ruột hàu cho vào tô. Chỉ sơ hở một tý là có khi đứt lìa cả ngón tay”. Nói rồi, chị Quyên cười vui: "Bốn đứa con tui đều ăn học trưởng thành từ hàu đó chú. Hằng ngày khi sáng sớm các cháu đến trường tui đều bớt một ít hàu đem nấu cháo, chia cho mỗi đứa một bát. Trưa về hàu tui lại nấu canh, xào nấu cải thiện. Người làng tui vẫn nói, không có hàu thì người làng sống bằng gì?".

Đến tuổi dựng vợ gả chồng, các đôi uyên ương lại đưa nhau ra bờ sông Nhật Lệ, nhiều đôi dùng vỏ hàu khắc tên chung hai đứa rồi ném xuống sông tìm sự minh chứng của cồn Hàu. Nhưng hàu còn có công năng đặc biệt khác nữa chú có biết không?". Thấy vẻ mặt lơ ngơ của tôi, anh Thành cười lớn: “Nhiều mụ vợ khi thấy chồng đi ăn nhậu về chân nọ vẹo lên chân kia là biết tới bến rồi thì cấp tốc nấu cho chồng bát cháo hàu để làm nhẹ bớt cơn say”.

Nhìn những mái đầu lên tám, lên chín đã bắt đầu tập lặn hàu thật động lòng trắc ẩn. Nhiều em ngồi tỉ mẩn cạy từng con hàu cho vào rổ để mẹ kịp buổi chợ chiều rồi mới tới trường. Vất vả là vậy nhưng khi hỏi về việc học, các em đều cười hồn nhiên và quyết tâm đến trường.