Những nghệ sĩ cầm... cuốc

Những nghệ sĩ vô danh trên những thửa ruộng bậc thàng kỳ vĩ

Vùng cao bây giờ đang là mùa cày cấy, nước lóng lánh trên các thửa ruộng bậc thang chẳng khác chi những tấm gương trời. Huyện Mù Cang Chải cách TP.Yên Bái chừng 180km, ruộng bậc thang nơi này được xếp vào hàng đẹp nhất khu vực miền núi phía Bắc, một kỳ quan thiên nhiên kỳ vĩ do con người tạo ra. Chính vì vậy, năm 2007, Bộ văn hoá -Thể thao & Du lịch đã cấp Bằng xếp hạng di tích quốc gia cho danh thắng ruộng bậc thang ở ba xã: La Pán Tẩn, Chế Cu Nha và Zế Xu Phình, với diện tích trên 500 ha.

Những người sáng tạo nên những “tác phẩm” nghệ thuật đó đều là những nghệ sĩ chân đất vô danh. Họ chưa bao giờ nghĩ mình là nghệ sĩ, cụ Hờ A Phử người bản Trống Tông, xã Chế Cu Nha năm nay đã ngót chín mươi tuổi, răng rụng gần hết cười móm mém bảo tôi: Không còn đất để làm nương thì phải làm ruộng thôi… Rồi cụ kể: Ông cha mình kể lại, người Mông phiêu dạt về đây đến đời mình là đời thứ sáu. Trước kia người Mông chỉ biết làm nương, rừng phá mãi rồi cũng hết, không còn đất để làm nương nữa, thế là phải làm ruộng thôi. Mới đầu làm ruộng không quen, nhưng không làm ruộng thì lấy gì mà ăn? Chỗ nào có nước thì mở ruộng, mảnh ruộng bé bằng cái chiếu mà làm được ruộng cũng phải làm…

Bản Trống Tông của cụ Phử nằm ở lưng chừng núi, trước đây là rừng cây to, Trống Tông nghĩa là nơi rừng cây có nhiều gỗ, những cây to bốn năm người ôm mới kín gốc, khi làm nương rừng cây bị chặt hạ, nhiều cây pơ mu đổ xuống gần ba chục sải tay, cháy gần hết cả mùa đông mới tàn. Đấy là nghe các cụ ngày xưa kể lại, tới đời cụ thì rừng chẳng còn bao nhiêu, chỉ thấy toàn gốc. Mùa đông cả bản vác rìu ra bổ gốc cây lấy củi mang về đun và sưởi. Đến giờ gốc cũng chẳng còn, rừng cây cổ thụ đã bị xoá sạch, nó chỉ còn lại trong ký ức một số người già.

Cụ Phử tập toẹ cày nương từ năm mười ba tuổi, mười bốn tuổi thì theo bố vác cuốc đi đắp bờ làm ruộng. Tôi hỏi cụ có thước thuỷ bình, hay những công cụ đo đạc của những cán bộ thuỷ lợi không mà sao các cụ tài thế, làm được những thửa ruộng chót vót tận đỉnh núi? Cụ Phử lắc đầu, dường như tên những loại thước tôi kể ra, cụ mới chỉ nghe lần đầu, nên cũng chẳng hiểu. Cụ cười khoé mắt nhăn nhoeo: Đất chỗ nào cũng làm được ruộng, đất bằng thì làm ruộng to, đất dốc thì làm ruộng nhỏ, chỗ nào có nước là làm được ruộng, dẫn được nước tới đâu thì ruộng được mở ra tới đấy, cứ bám vào lưng núi mà làm…Cụ Phử không biết ruộng nhà mình có bao nhiêu ha, nhưng mỗi năm gieo khoảng ba tạ thóc giống, thu 15-17 tấn lúa. Nhà cụ có 4 khu ruộng chính, các khu ruộng đều có lều nương, bây giờ cụ già rồi giao cho các con cày cấy, thỉnh thoảng cụ mới tới kiểm tra.

Ruộng bậc thang Mù Cang Chải được xếp hạng di sản danh thắng quốc gia

Bờ ruộng ở đây đều cao quá đầu người, vì thế phải hai lượt phát. Lượt đầu do một người đàn ông khoẻ mạnh dùng chiếc xẻng cán dài hơn một sải tay lưỡi mỏng xỉa phần bờ cao nhất, phần bờ giáp mặt ruộng do những người phụ nữ dùng cuốc làm. Khu ruộng này của năm, sáu hộ, trong đó ruộng của gia đình Giàng Nhà Sử. Sử bảo tôi: Cháu học xong lớp 12 rồi, đang chờ thi đại học chú ạ, hôm nay cháu giúp mẹ đi làm cỏ bờ, khu ruộng này mỗi vụ nhà cháu thu được gần 30 bao thóc, được ít thôi. Bố cháu bảo, lúa bây giờ không tốt như ngày xưa nữa…

Lý Vàng Sua nhà ở tít trên bản Trống Páo Sang xã La Pán Tẩn, tổng diện tích ruộng nhà Sua có trên sáu ngàn mét vuông, tất cả đã cày bừa lần một rồi, khoảng chục ngày nữa thì cày lại để bừa cấy. Nhà Sua có một ít ruộng phía dưới đường, nên hôm nay anh xuống bắt nước vào ruộng chuẩn bị bừa cấy. Sua bảo tôi: Ruộng của nhà mình à? Bố mẹ cho một ít, còn mình khai hoang thêm, mỗi năm một ít, đủ cấy được sáu mươi cân giống. Năm nay được Nhà nước cho bốn cân lúa lai, không đủ đâu, mình cấy giống lúa của người Mông thôi. Năm nay hạn quá, chờ mãi mà trời không mưa, suối cũng chả có nước để dẫn vào ruộng, mình đang đợi bạn trên Púng Luông xuống đưa về nhà uống rượu đây…

Trong lúc chờ bạn, Sua kể ruộng nhà Sua ở tận trên sườn núi cao kia, dưới đường tiện nước thì các cụ khai phá từ lâu rồi, người trẻ như Sua muốn có ruộng thì phải đi xa, lên cao thấy chỗ nào có nước thì mở ruộng, mạch nước nào to bằng cổ tay thì tốt quá, có thể làm được ba bốn đám ruộng. Càng lên cao càng hiếm nước, tìm được mạch nước bằng ngón tay cái thì cũng mở được ruộng rồi. Sua bảo: Có đủ nước để cày cấy là tốt lắm, trời mưa cũng cho nhiều nước đấy, tất cả ruộng ở Mù Cang Chải này nước ở suối chảy ra không đủ đâu, phải nhờ trời mưa đấy. Năm nào trời mưa sớm thì được cấy sớm, năm nào trời mưa muộn thì phải đợi thôi…

Ông Nguyễn Thành Nho cho hay: Mù Cang Chải hiện có 2.400 ha ruộng nước, ruộng hai vụ cũng chỉ cấy được trên 750 ha, còn lại là ruộng một vụ, phần lớn đều trông đợi vào nước trời…Thực tế ở vùng cao là thế, nếu trời không mưa thì suối cũng chẳng có nước để dẫn vào các công trình thuỷ lợi. Bởi thế ở vùng cao, mùa mưa là mùa bận rộn nhất trong năm, sau đến vụ gặt. Quỹ đất để mở ruộng bậc thang ở Mù Cang Chải chẳng còn bao nhiêu, hầu như chỗ nào làm ruộng được thì bà con đã làm, dù mảnh ruộng đó bề rộng chỉ đủ một đường bừa còn chiều dài thì ôm cả sườn núi, hay những chỗ lổn nhổn đá. “Hết nạc thì vạc đến xương”, dự kiến từ 2010 đến 2015 Mù Cang Chải khai hoang thêm 200 ha ruộng mới, số ruộng này chủ yếu dựa vào nước trời.

Nếu năm nào hạn thì số ruộng hạn đó trồng ngô, đậu tương, lạc… chẳng còn cách nào khác người dân nơi đây phải bám đất để sống. Từ năm 2008 Mù Cang Chải thí điểm làm một ngàn mét vuộng ruộng cạn ở khu vực xã Hồ Bốn, hiện bà con chỉ trồng hoa màu để tạo mùn. Mùa mưa đã có nước, nhưng bà con đợi vài ba vụ nữa, khi lớp mùn trên mặt ruộng dày thêm thì cấy lúa. Phần lớn ruộng ở vùng cao có được như bây giờ đều phải trải qua những giai đoạn tạo mùn ấy, muốn nhanh cũng chẳng được.

Ruộng bậc thang ở vùng cao là kiệt tác vĩ đại của người dân miền núi, được tạo dựng từ đời này qua đời khác. Lý A Nhà đang vác cày xuống ruộng, anh dứt khoát không cho tôi chụp ảnh: Mày có cho tao tiền không? Nếu chụp ảnh tao thì phải trả tiền đấy…Tôi quá bất ngờ, chàng nghệ sĩ chân đất này đã biết khai thác tiềm năng từ chính công việc của mình…